Starsza, wschodnia część świątyni tworząca chór konwentualny (do wysokości łuku tęczowego) została wzniesiona prawdopodobnie w początkach XIV wieku, gdyż już w 1301 roku biskup Henryk zezwolił na grzebanie wewnątrz kościoła zmarłych nieobciążonych klątwą. Kolejnym etapem rozbudowy było dobudowanie czteroprzęsłowej nawy zachodniej oraz przylegającej do niej od południa kaplicy - sali konwentu. Uroczysta konsekracja świątyni odbyła się 17 marca 1388 roku – biskup kamieński Jan nadał kościołowi wezwanie Świętej Trójcy, poświęcił 6 ołtarzy, oraz zalecił, by rocznice konsekracji obchodzone były w każdą niedzielę Miłosierdzia Bożego. W czasie tym wznoszono i rozbudowywano przylegający od południa trójskrzydłowy budynek klasztorny z wewnętrznym krużgankiem.
    Chojeński konwent był jednym z 86 klasztorów wchodzących w skład prowincji sasko-turyńskiej. W 1320 roku ustalono, że kapituły prowincjalne zwoływane będą w 16 największych miastach – na 10 miejscu znalazł się chojeński klasztor, który mógł w owym czasie przyjąć stu przedstawicieli innych klasztorów. Źródłowo potwierdzona jest kapituła, którą zwołano w Chojnie 10 września 1458 roku (w dniu św. Mikołaja z Tollentino – najważniejszego świętego zakonu).  
    Funkcjonowanie klasztoru w średniowieczu miało zapewne duży wpływ na życie religijne i kulturalne Chojny. Już w roku fundacji mnisi otrzymali od biskupa kamieńskiego pozwolenie na udzielanie sakramentu Spowiedzi św., nakładanie kar pokuty oraz głoszenie kazań w całej diecezji. Mniej więcej od połowy XIV wieku zaczęły pojawiać się nadawane przez biskupów odpusty dla wiernych pielgrzymujących i odwiedzających klasztor. Należy przypuszczać, iż wiąże się to z posiadaniem przez zakonników cudownego obrazu Maria Miraculosa. Chojeńscy augustianie prowadzili także szkołę łacińską, której zdolniejsi uczniowie posyłani byli na uniwersytety. Sporządzony w 1445 roku w Chojnie przez znanego kaznodzieję - augustianina Johanna Screyena zbiór homilii Expliciunt sermones utilis jest, zdaniem niektórych badaczy, dowodem na funkcjonowanie przy klasztorze ośrodka myśli teologicznej. Ponadto, w 1497 roku mnisi posiadali w kościele organy, wnosząc w ten sposób wkład również w życie muzyczne miasta.
    Chojeńscy augustianie prowadzili dość ożywioną działalność gospodarczą posiadając kapitał oraz ziemię w okolicach miasta. Posiadali folwarki w Garnowie oraz Czartoryi. Ponadto, z uwagi na żebraczy charakter zakonu, mieli prawo do zbierania jałmużny. Swe terminaria (domy żebracze) posiadali prawdopodobnie w Berlinie, w Schwedt oraz w Eberswalde. Oprócz tego otrzymywali liczne spadki, nadania oraz fundacje od chojeńskich mieszczan.
    Kres klasztoru nadszedł wraz z reformacją, zakonnicy opuścili go najpóźniej w 1539 roku. Według legendy miejskiej przekazanej przez kronikarza brandenburskiego Andreasa Angelusa, przełożony klasztoru schronił się podobno w posiadłości w Garnowie, zabierając tam ze sobą obraz Maria Miraculosa. Wzmianki o cudownym obrazie znajdującym się w Garnowie pojawiały się jeszcze w XVII i XVIII wieku.


Od reformacji do II wojny światowej

    Po reformacji, kościół klasztorny nie był używany przez kilkadziesiąt lat. Dopiero latem 1582 roku wyposażono kościół w nowe ławki, a 13 lipca tegoż roku inspektor (superintendent) Otto Zander, wygłaszając inauguracyjne kazanie, poświęcił go i zarządził, by odprawiano w nim nabożeństwa pogrzebowe. Sześć lat później zorganizowano i poświęcono przy świątyni nowy cmentarz miejski, który funkcjonował aż do początków XIX wieku. W 1591 roku świątynię remontowano. Wtedy też zasłużony dla kultury i świątyń chojeńskich inspektor Johannes Pontanus zarządził, że również w święta apostołów mają się w niej odbywać nabożeństwa. Ów duchowny zainicjował także w 1596 roku remont północnej połaci dachu, wymianę okien oraz zlecił wykonanie malowideł ściennych - jedno z nich przedstawiało św. Krzysztofa i czytelne było jeszcze przed II wojną światową. Regularne nabożeństwa odprawiano w kościele od 1599 roku, kiedy to wdowa Katharina von Sydow z domu Pfuel ufundowała nowe nakrycie ołtarza. Wspomniany Pontanus zaś w 1604 roku wyposażył kościół w nowe organy. Przez kolejne 60 lat kościół służył wiernym, ale nie dbano o niego zanadto. W 1659 roku był tak zrujnowany, że zaprzestano go używać. Jak zapisał chojeński kronikarz Augustin Kehrberg: „…przez kolejne 20 lat [od 1659] kościół, grożąc zawaleniem, stał opustoszały. 4 sierpnia 1679 (…) rozpoczęto, przy wsparciu dobrych chrześcijan, kolejną renowację”. W owym czasie pod kierownictwem mistrza budowlanego Christopha Karry odrestaurowano sypiące się sklepienia, pobielono wnętrze oraz wzmocniono konstrukcję przy pomocy kotew spinających ściany nawy. Chojeński organmistrz Christian Wilcke wyremontował organy. Uroczyste poświęcenie odnowionej świątyni odbyło się 1 lipca 1680 roku. Z tej okazji inspektor Georg Caspar Wittscheibe wygłosił kazanie na temat wersów z I Księgi Królewskiej (8, 27-36): „Czy jednak naprawdę zamieszka Bóg na ziemi? Przecież niebo i niebiosa najwyższe nie mogą Cię objąć, a tym mniej ta świątynia, którą zbudowałem”. Materialny ślad owej renowacji zachował się w kościele do dziś w postaci łacińskiej inskrypcji na południowej ścianie nawy. Fundatorzy zapisali tam słowa: „Raduj się czytelniku, bo tę świątynię – uratowaną ruinę, kiedyś podupadłą, a oto spójrz – znów pięknem lśniącą, w jej pożytku i kształcie błogosławi Jahwe. Szczęścia niech rozkwita blaskiem. I ty, chcąc lśnić podobnie, tak czyń, by serce twe czystym się stało i blaskiem cnót boskich zajaśniało. 1680”. Dziesięć lat później świątynię wyposażono w stary gotycki, poświęcony w 1407 roku, ołtarz z kościoła Mariackiego, zaś ołtarz, który służył dotychczas, przesunięto w mniej eksponowane miejsce. Szczegółowe opisy obu ołtarzy znajdują się w kronice Augustina Kehrberga. Na początku XVIII wieku – w latach 1707-1708 znów remontowano sklepienia oraz drewniane nadgnite wzmocnienia ścian nawy, a w latach 1721-1722 przeprowadzono generalny remont – wymieniono szyby w oknach, położono nową posadzkę, pobielono ściany oraz naprawiono organy. Na początku 1716 roku odbywały się w kościele nabożeństwa dla stacjonującej w mieście armii szwedzkiej, a od 1724 roku dla 15 rodzin wyznania ewangelicko-reformowanego, a także dla nielicznych zamieszkałych wówczas w Chojnie katolików. Warto podkreślić, że oprócz funkcjonującego obok cmentarza, zmarłych grzebano również wewnątrz świątyni – w 1734 roku pochowano tam między innymi kronikarza Kehrberga. W kolejnych latach budowla przyjęła funkcję kościoła garnizonowego, a na początku XIX wieku przekształcono ją na magazyn. Jeden z chojeńskich historyków - Gustav Neumann - zapisał w 1824 roku: „Wszystkie szyby w oknach są wybite; nie ma już ani ołtarza, ani ambony, ani organów; właściwie zniknęło już prawie wszystko, co mogło by świadczyć o tym, że kiedyś w tym miejscu oddawana była cześć Bogu”. W połowie XIX wieku rozebrano sklepienia oraz zewnętrzne skarpy i używano budowli do celów przemysłowych. W kolejnych latach urządzono w niej salę gimnastyczną, siedzibę straży pożarnej oraz skład węgla. Losy jej odmienić się miały dopiero klika lat po II wojnie światowej.
    Nieco krócej opustoszałe były po reformacji zabudowania klasztorne, jednak o szczegółowych ich losach nie wiadomo zbyt wiele. Otóż, już w 1558 roku urządzono w południowym skrzydle szpital, do którego przeniesiono chorych i ubogich ze szpitali św. Ducha oraz św. Mikołaja. Również celom szpitalnym służyło od 1562 roku skrzydło zachodnie, w którym cech szewców zorganizował pomieszczenia dla chorych rzemieślników. W skrzydle wschodnim urządzono w latach 1619-1620 dom beginek oraz przygotowano kilka pomieszczeń pod wynajem. Owe skrzydło nie zachowało się do dzisiejszych czasów, ponieważ rozebrano je w 1838 roku ze względu na bardzo zły stan techniczny. W latach 1697-1791 w zachodnim skrzydle klasztoru siedzibę swą miała szkoła miejska, w południowym skrzydle urządzono natomiast mieszkania dla nauczycieli oraz diakonów kościoła Mariackiego. Po przeniesieniu szkoły do nowych, wybudowanych obok klasztoru budynków garnizonowych (jeden z nich zachował się do dziś), opuszczone pomieszczenia zostały wykupione przez jednego z mieszczan. Dwuprzęsłową salę konwentu (dziś kaplica Maryjna) podzielono na 3 kondygnacje, zamurowano jej wysokie gotyckie okna i przygotowano w niej pomieszczenia mieszkalne oraz manufakturę sukna. W drugiej połowie XIX wieku zaś, jedną z kondygnacji przeznaczono na kaplicę dla katolików – msze święte odprawiał kapłan z parafii rzymsko-katolickiej w Schwedt (aż do 1913 roku, w którym to erygowano parafię rzymsko-katolicką Najświętszego Serca Pana Jezusa). Bezpośrednio przed II wojną światową w zabudowaniach klasztornych znajdowały się prywatne mieszkania.

Po II wojnie światowej

    W czasie II wojny światowej chojeńskie Stare Miasto uległo zniszczeniu w niemal 80 %. Szczęśliwie, kościół oraz klasztor nie uległy tak drastycznej dewastacji jak kościół Mariacki. Budowle, będąc własnością państwową, stały przez kilkanaście powojennych lat opustoszałe. Dopiero 29 września 1957 roku przekazano je parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa. Ówczesny proboszcz Andrzej Czechowicz przystąpił natychmiast do zbiórki środków na renowację świątyni. W latach 1957 – 1960 rozpoczęto mozolną odbudowę kościoła przy pomocy środków zebranych od parafian, a także przekazanych przez kurię biskupią oraz urząd konserwatorski. We wrześniu 1960 roku proboszczem został ks. Zbigniew Wójcik. Do Chojny przybył wraz z nim wuj – ks. prałat Paweł Mikulski, który bardzo mocno zaangażował się w odbudowę świątyni. Jeszcze w tym samym roku udało się wyremontować dach kościoła. W kolejnych latach prowadzono prace renowacyjne przy kaplicy Maryjnej – zrekonstruowano gotyckie okna, sklepienia oraz wykonano nową więźbę dachową. W nawie kościoła położono nową posadzkę, rekonstruowano okna, zbudowano betonowy chór muzyczny oraz wykonano sklepienie belkowe. W klasztorze również wyremontowano dach, odrestaurowano gotyckie sklepienia oraz zbudowano 13 przypór w wirydarzu. W latach 1967-1969 wyposażono kościół w nowe organy i ambonę, a za kościołem wzniesiono betonową dzwonnicę. Umieszczono na niej trzy dzwony odlane w Przemyślu, które w 1971 roku poświęcił ks. bp. Ignacy Jeż. Dzwony noszą imiona: Maryja – 1063 kg, Józef – 502 kg oraz Antoni – 364 kg. Wreszcie, w 1974 roku, erygowano parafię Świętej Trójcy. Proboszczem został ks. Anatol Strzałkowski. Po jego śmierci, w 1984 roku, dekretem ks. bp. Kazimierza Majdeńskiego probostwo objął ks. prałat Antoni Chodakowski. Ów duchowny, będąc wcześniej proboszczem w Wełtyniu, przyczynił się do odbudowy trzech tamtejszych świątyń, stąd decyzja, by objął parafię w zrujnowanej Chojnie, nie wydaje się przypadkowa. W latach 1985-1988 odrestaurowano jedno ze skrzydeł klasztoru. W latach 1989-2003 prowadzono prace nad wystrojem wnętrza kościoła, wykorzystując projekty krakowskiego artysty prof. Czesława Dźwigaja. W czasie tym urządzono kaplicę Maryjną wyposażając ją w odlaną z brązu nastawę ołtarzową, we wszystkich okna wykonano witraże przedstawiające głównie polskich świętych oraz przebudowano instrument organowy, którego prospekt ozdobiono kunsztowną snycerką. Ponadto zagospodarowano teren przyległy do klasztoru i kościoła. W 2012 roku zakończono prace związane z wystrojem kościoła, wyposażając go w 6 zacheuszków, które poświęcone zostaną podczas rekonsekracji kościoła 26 maja 2013 roku.

Z okazji 625 rocznicy konsekracji kościoła Świętej Trójcy powyższe opracowanie sporządził Michał Gierke


Źródła:
- M. Wernicke, Königsberg/Augustiner, [w:] Branderburgisches Klosterbuch. Handbuch der Klöster, Stifte und Kommenden bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, (z serii: „Brandenburgische Historische Studien”, Bd. 14), Hrsg. M. Bauch i in., Bd. I, Berlin 2007, s. 676-686.
- E. Rymar, Klasztor chojeńskich augustianów, „Rocznik Chojeński”, t. 2 (2010), s. 6-26.
- T. Wójcik, 25 lat w służbie Bogu i ludziom, „Gazeta Chojeńska, nr 8 (1990), s. 5.
- G.F.L. Neumann, Versuch einer Geschichte und Topographie der Stadt Königsberg in der Neumark nebst einer statistisch – topographischen Übersicht des Königsberger Kreises, Berlin 1824.
- A Kehrberg, Erlauterter historisch–chronologischer Abriß der Stadt Königsberg in der Neu-Marck (…), Abth. I-II, Berlin 1725.
- A. Kehrberg, Fortsetzung und weitere Ausführung des Erleuterten Historisch-Chronologischen Abrisses der Stadt Königsberg in der Neu-Marck (…), [bez miejsca wydania] 1731.
- J. Jarzewicz, Gotycka architektura Nowej Marchii. Budownictwo sakralne w okresie Askańczyków i Wittelsbachów, Poznań 2000.
- Die Kunstdenkmäler der Provinz Brandenburg, Bd. VII, H. 2: Die Stadt Königsberg, bearb. von W. Hoppe, G. Voss, Berlin 1928.
- H. Braune, Ev. Marienkirche und Gemeinde zu Königsberg N/M. Festschrift zur Erinnerung an den Erneuerungsbau unserer Kirche vor 500 Jahren, Königsberg Nm. 1907.
- A. Umecki, Moje wspomnienia o odbudowie kościoła św. Trójcy w Chojnie, „Rocznik Chojeński”, t. 2 (2010), s. 239-251.
- M. Böttger, Kurze Geschichte des Gymnasiums zu Königsberg in der Neumark. I. Teil: Von den Anfängen bis zum Jahre 1871, Königsberg Nm. 1908.
- A. Angelus, Annales Marchiae Brandenburgicae (…), Franckfurt an der Oder M.D.XCVIII.